زمانی حمل و نقل دریایی ایمنترین و قابل قبولترین راه انتقال کالاها از طریق دریا تلقی میشد. امروزه هم هر نوع تجزیه و تحلیلی نشان می دهد که حمل و نقل دریایی همچنان تنها راه مناسب برای جابجایی کالاها در تجارت جهانی است.

در دهه های اخیر صنعت کشتی رانی توجه خود را بر روی بهبود کیفیت ساخت کشتی ها، سیستم ها و تجهیزات آنها متمرکز نموده است تا بتواند سوانح دریایی را کاهش دهد. به واسطه بهره گیری صنعت کشتی رانی از پیشرفت تکنولوژی، سازه، سیستم ها و تجهیزات، کشتی ها بسیار قابل اطمینان تر از قبل شده اند؛ اما آمار سوانح دریایی هنوز بالا بوده و تغییر چشم گیری نشان نداده است. دلیل این امر آن است که قابلیت اطمینان سازه و تجهیزات کشتی ها سهم نسبتاً کوچکی در معادله ایمنی را به خود اختصاص می دهد. قاعده و ساز وکار دریا، قاعده و ساز وکار انسان هاست و فاکتورهای انسانی نقش بسیار مهمی در سوانح دارند.

سوانح معمولاً فقط با یک علت ساده اتفاق نمی افتند. بسیاری از حوادث شامل عوامل چندجانبه و به هم پیوسته از قبیل نادیده گرفتن دستورالعمل ها، نقص فنی تجهیزات، خطاها و یا تغییرات پیش بینی نشده میباشند. هر یک از این شرایط میتواند زمینه ساز یک سانحه باشد؛ فقط زمان حادثه و شدت عواقب آن مشخص نیست.به منظور انجام تحقیقات کامل پیرامون حوادث، عوامل درگیر در حوادث و ابزارهای جلوگیری از آن باید به طور کامل شناخته شوند. مدیریت این عوامل میتواند از طریق تشخیص و اجرای عوامل کنترلی صحیح در جلوگیری یا تعدیل حوادث مؤثر باشد. عوامل کنترلی نظیر قوانین و مقررات، رویهها، آموزش و غیره در جلوگیری از خطاها یا قصور که منجر به ایجاد حادثه میشوند مؤثرند و عوامل بازدارنده نظیر وجود برنامهریزیهای مدون جهت جلوگیری و برخورد با اتفاقات بر روی کشتی میتواند به تعدیل عواقب ناشی از خطاهای بالقوه کمک نمایند. حوادث زمانی اتفاق میافتند که یک یا چند عامل پیشگیری کننده در یک سیستم (شامل روشها، استانداردها و الزامات که برای کنترل و حفاظت کارهای پرسنل درنظر ٢گرفته شده اند) نتوانند به صورت صحیح عمل نمایند. عوامل بازدارنده ممکن است وجود نداشته باشند، یا مورد استفاده قرار نگیرند یا به اندازه کافی توسعه نیافته باشند. ضمن اینکه عملکرد شخصی و عوامل زیست محیطی ممکن است تاثیر

عوامل بازدارنده را کاهش دهند.

غرق شدن کشتی تایتانیک در سال 1912 ایمنی حمل و نقل دریایی را به یک نگرانی عمومی تبدیل کرد که بعداً به تدوین کنوانسیون (SOLAS (1929 و تشکیل یک سازمان بینالمللی مسئول در امر ایمنی کشتیرانی بین المللی به نام سازمان بین المللی دریانوردی انجامید.

حوادث دریایی به ویژه حوادثی که شامل آلودگی و تلفات بسیار وسیع میباشند همواره ایمنی کشتیرانی و کیفیت کشتیها و خدمه را زیرسؤال میبرند. صرف نظر از توجیه پذیری این مسایل، حوادث دریایی تصویر ضعیفی از این صنعت ارایه میدهند که توجه بسیاری را به خود جلب میکند. حوادثی که به طور خاص توجه عموم را جلب میکند حوادثی هستند که سبب از بین رفتن جان افراد، آلودگی محیط زیست، و از دست رفتن کشتی یا کالا میشود.

درک هدفمند یک سانحه به دلایلی مشکل میباشد. حوادث بدون هشدار قبلی اتفاق میافتند، افراد درگیر حادثه نمیتوانند نقش شاهدی بی طرف را ایفا کنند و ظرف یک مدت کوتاه اتفاق های بسیاری رخ میدهد که به طور معمول احساسات و باورهای ما، درک و برداشت ما را از آن چه اتفاق افتاده است، تحت تاثیر قرار میدهند و به همین دلیل است که در طول زمان نظریه های بسیاری درخصوص سوانح پیشنهاد شده و مورد بحث قرار گرفته است. براون (1990) چکیده جامعی از این نظریات را ارایه نموده است. در این جا چند مورد از آنها را به طور خلاصه ذکر مینماییم :

• شانس محض: همه افراد در معرض ریسکی مشابه قرار دارند و به یک اندازه در قبال حوادث مسوول هستند.

• مسوول سانحه نبودن: درگیر بودن در یک سانحه رفتار و درجه احتیاط افراد را تغییر خواهد داد. در حالیکه، کسی که هرگز در یک یک سانحه نبوده است ممکن است ریسکپذیرتر شود.

• سانحه پذیری: بعضی از افراد به دلیل ویژگیهای شخصیتی درونیشان اغلـب بـیش تـر در معـرض سـوانح قـرار میگیرند.

• استرس: وقتی حجم فعالیت ذهنی اپراتور از ظرفیت اش بیشتر شود، حادثه اتفاق میافتد. اتفاقهـای زیـادی رخ میدهد و ظرفیت فرد به خاطر عوامل استرس زا کاهش مییابد.

• همه گیری: سانحه یک پل ارتباطی میان اپراتور (قربانی)، ابزار (عامل)، محیط کاری و موقعیت است.

• دومینو: روی ماهیت زنجیرهای و چند علتی سوانح تمرکز دارد.

نظریه همه گیری از این لحاظ که عواملی که میتوانند توسعه یابند (یعنی افراد، تکنولوژی و محیط کـار ) را شناسـایی میکند، امید بخش است. نظریه «دومینو» نیز از اقبال زیادی برخوردار شد و به هنریک (1950) نسبت داده مـی شـو د، وی عوامل ذیل را شرط مسلم وقوع سانحه کاری دانست :

• اصل و نسب و محیط اجتماعی

• خطای فردی

• اقدام خطرناک و / یا ریسک مکانیکی

•سانحه

• جراحت

این نظریه نیز روی عوامل موقعیتی برای درک مکانیسم علت و معلولی تاکید میکند. پس از این به شرح دو تئوری آخر که در قسمتهای بعدی این بخش ارایه خواهند شد، خواهیم پرداخت. اما در ابتدا به چند ویژگی کلی «پدیده سانحه» خواهیم پرداخت.

هدف از بررسی ها و رسیدگی های سوانح دریایی جلوگیری از وقوع سوانح مشابه در آینده می باشـد . ایـن بررسـیها ،شرایط و چگونگی سانحه مورد بررسی را تعیین کرده و عواملی را که در وقوع سانحه سهیم بوده انـد را بـا جمـع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات مشخص کرده و نتیجه گیری می نماید. بر خلاف تصور چنین رسیدگی هایی ،تصمیم گیری درباره مسئولیتها،تعهدات و یا اشتباهات نیست. اگر چه مقامات مسؤل رسیدگی نباید از دادن گزارش کامل در رابطه با علل وقوع سانحه خودداری کنندچرا که می توان اشتباهات ،کاستیها و تعهدات را از یافته ها استنباط کرد.