حمل و نقل دریایی نقشی غیرقابل جایگزین در تجارت خارجی به ویژه تجارت فراقاره‌ای کشورها دارد و به عنوان ایمن‌ترین و به صرفه‌ترین شیوه‌ حمل و نقل انبوه کالا نسبت به سایر شیوه‌های حمل و نقل، از جایگاهی کلیدی در رشد و توسعه اقتصادی کشورها برخوردار است و در حال حاضر بیش از 90 درصد حمل و نقل بین‌المللی کالا توسط حمل و نقل دریایی به انجام می‌رسد. بخش حمل و نقل دریایی ایران همواره با بهره‌گیری از مزیت­های ناشی از 5800 کیلومتر مرز ساحلی در استان­ها و جزایر جنوبی و شمال کشور و با اتکا به ظرفیت­ها و توان عملیاتی بنادر بازرگانی و ناوگان حمل و نقل دریایی خود با جابجایی بیش از 90 درصد از کالاهای مربوط به تجارت خارجی کشور، نقشی حیاتی، غالب، منحصربه فرد و غیرقابل جایگزینی را در صحنه اقتصاد ملی و منطقه‌ای و تجارت خارجی کشور ایفا کرده است.

در کشور ما، جابه‌جایی حجم انبوه کالاها از بنادر و اسکله‌های بازرگانی (به عنوان دروازه‌های اصلی حمل و نقل دریایی ایران) بالغ بر 85 درصد از تناژ صادرات و واردات کشور طی سال 1395 را به خود اختصاص داده است. سازمان بنادر و دریانوردی به عنوان متولی حمل و نقل دریایی کشور؛ مدیریت، توسعه و بهره­برداری از زیرساخت‌های بندری و دریایی شامل اسکل­ های بازرگانی و تاسیسات بندری، سیاست­گذاری و نظارت بر ناوگان تجاری و نفتی و سنتی را عهده دار بوده و در تعاملی سازنده و پویا، کارآمدی سیستم حمل و نقل دریایی کشور را به ارمغان آورده است.

چند خطی در مورد سازمان بنادر و دریانوردی

ســازمان بنادر و دریانوردی   (PMO)به عنوان یک سازمان وابسته به دولت (وزارت راه و شهرسازی) متولــی اعمــال حاکمیــت در حمل و نقل دریایــی و مرجع قانونی دریایی کشــور اســت و نمایندگی دولت جمهوری اسالمی ایران در مجامع بین المللی دریایی را بر عهده دارد و با در اختیار داشتن  بندر عمده بازرگانی کشور با ظرفیتی بیش از 200 تن، ضمن برخورداری از مزایای قانون تشویق و حمایت از سرمایه گذاری خارجی، می تواند سرمایه گذاران و تجار کشور را نیز از مزایای مناطق آزاد تجاری، صنعتی و ویژه اقتصادی بهره مند می سازد.

اداره و بهره بــرداری بنــادر بازرگانــی کشــور، ایجــاد، توســعه و تجهیــز بنــادر، سیاسـت گذاری و نظـارت بـر دریانـوردی بازرگانـی، اجـرای قانـون دریایـی و انجـام وظایـف مقـرر در قانـون و نظـارت کامـل در امـور کشـتیرانی سـاحلی و بازرگانـی و تأمیـن ایمنـی عبـور و مـرور شـناورها، از مصادیـق رسـالت وجـودی ایـن سـازمان اســت و بر اساس قوانیــن و مقــررات مصــوب، بــه صــورت درآمد-هزینه اداره می شــود.

بنادر تجاری ســازمان بنادر و دریانوردی در شــمال و جنوب کشور بر اساس قوانین و مقررات حاکم و برخورداری از مزایا و تسهیلات قانونــی، در ســه دســته مناطق ویژه اقتصــادی بنــدری، مناطق آزاد بنــدری و مناطــق عادی بندری قرار گرفته اند که به ترتیب بنادرشهیدرجایی، امام خمینی(ره)، بوشهر، امیرآباد، نوشهر و آستارا در دسته مناطق ویژه اقتصادی بندری، بنادر انزلی، خرمشهر و آبادان در دسته مناطق آزاد بندری و بنادر چابهار، شهید باهنر، شهید حقانی، لنگه، قشم، جاسک، گناوه، فریدونکنار و نکا در دسته مناطق عادی بندری قرار دارند.

مهم­ترین دستاوردهای حمل­ونقل پس از انقلاب

ظرفیت‌سازی در بنادر، سرمایه‌گذاری در بنادر، بومی‌سازی توانمندی علمی و تخصصی ظرفیت‌سازی در بنادر، ایجاد و توسعه بنادر بزرگ جدید، کارکرد و تعییر نسل بنادر (از مراکز تخلیه و بارگیری – به زنجیره لجستیک کالا) را می‌توان خلاصه مهم‌ترین دستاوردهای بخش حمل‌ونقل دریایی طی چهار دهه پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران بر شمرد که در ادامه به هر یک از ‌آن‌ها اشاره خواهد شد.

چه میزان ظرفیت در بنادر ایجاد شده است؟

رویکرد سازمان بنادر و دریانوردی در زمینه ظرفیت­سازی بنادر بازرگانی کشور رویکردی راهبردی و برنامه­محور بوده که اجرای آن بر اساس طرح­های جامعی مدنظر قرار گرفته و در زمینه توسعه ظرفیت­ها و قابلیت­های بنادر به موقع مطالعه شده‌اند. در این بین افزایش 12 برابری ظرفیت نفتی و غیر نفتی بنادر بازرگانی کشور از 19 میلیون تن در سال 1357 به 233 میلیون تن در سال 1396، افزایش 94 برابری ظرفیت کانتینری بنادر از 75 هزارTEU در سال 1357 به بیش از 7 میلیونTEU  در سال 1396، افزایش 48 برابری ظرفیت مسافری بنادر از 500  هزار نفر در سال 1357 به 24 میلیون نفر در سال 1396، افزایش 4 برابری طول اسکله­های بنادرتجاری اصلی از 11 هزار متر در سال 1357 به 37 هزار متر در سال 1396، افزایش 6  برابری مساحت انبارهای سر پوشیده بنادر از 26 هکتار در سال 1357 به 147 هکتار در سال 1396 و افزایش 7 برابری مساحت باراندازها و انبارهای روباز بنادر از 164 هکتار در سال 1357 به 1197 هکتار در سال 1396 را می‌توان به عنوان ظرفیت ایجاد شده در بنادر بازرگانی کشور طی 40 سال اخیر دانست.

سرمایه­گذاری در بنادر

افزایش 592  برابری میزان سرمایه­گذاری سالیانه سازمان در توسعه زیرساخت­ها (به قیمت­های جاری) از 3.17 به 10236 میلیارد ریال، افزایش 90 هزار برابری سرمایه­گذاری بخش غیردولتی (تجمعی) از رقم صفر به رقم 90818 میلیارد ریال در بنادر، افزایش ظرفیت پذیرش کشتی­ها در بنادر از عمق 10 متر و کشتی­های با ظرفیت 20 هزار تنی با ایجاد امکان پذیرش کشتی­های خیلی بزرگ بالاتر از 100 هزارتنی به بنادر با تامین عمق­های لازم به ویژه عمق بیش از 17 متر در کانال­ها و حوضچه­های بنادر نیز حجم سرمایه گذاری صورت گرفته در بنادر کشور است.

بومی‌سازی توانمندی علمی و تخصصی در ظرفیت‌سازی برای بنادر

سازمان بنادر و دریانوردی از مطالعه، طراحی و ساخت کاملا خارجی به تدریج از سال 1364 که آخرین اقدامات مشاوران و پیمانکاران بندر شهیدرجایی کار خود را به اتمام رساندند، به سمت بومی­سازی ظرفیت­سازی­ها و انجام مطالعه، طراحی و ساخت کاملا داخلی بنادر حرکت کرده است و هم­اکنون در این زمینه (به غیر از ساخت برخی تجهیزات استراتژیک) کاملا خودکفا است.

کارکرد و تعییر نسل بنادر؛ از مراکز تخلیه و بارگیری به زنجیره لجستیک کالا

ماهیت بنادر پس از انقلاب، از بنادر نسل اول (مراکز که صرفا برای تخلیه ­و بارگیری کالا بود به سمت بنادر نسل دوم و سوم یعنی مراکزی به منظور تولید و پردازش کالا تغییر کرده است و هم ­اکنون در بنادر شهیدرجایی، شهیدبهشتی چابهار، امام­خمینی(ره) و امیرآباد، زیرساخت­ها و اراضی پشتیبانی لازم جهت فعالیت فراهم شده است.

طرح­ها و پروژه­های بزرگ

از جمله طرح ‌ها و پروژه‌های بزرگ طی این سال‌ها می‌توان به طرح توسعه مجتمع بندری شهیدرجایی، طرح توسعه بندر شهیدبهشتی چابهار و ساخت موج‌شکن‌های کوچک چند منظوره اشاره کرد که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است.

طرح توسعه مجتمع بندری شهیدرجایی

طرح توسعه مجتمع بندری شهیدرجایی در سه فاز افزایش ظرفیت کانتینری بندر به 3 میلیون TEU، افزایش ظرفیت کانتینری بندر از 3 به 6 میلیون TEU و افزایش ظرفیت کانتینری بندر از 6 به 8 میلیون TEU مدنظر قرار گرفته است که فاز 1 در سال 62 شروع  و در سال 64 به بهره برداری رسید. مرحله اول فاز دوم نیز  ازسال  84 شروع  و در سال 86  به بهره برداری رسید. مرحله دوم این فاز نیز از سال 94 شروع  و در سال 96 به بهره برداری رسید و در حال تکمیل تجهیزات است. در خصوص فاز سوم نیز باید اعلام کرد که مرحله اول این فاز در سال 96 به بهره برداری رسید و مرحله دوم آن نیز از اردیبهشت 97 شروع  و در حال اجرا است.

طرح توسعه بندر شهیدبهشتی چابهار

فاز اول این پروژه افزایش ظرفیت اسمی بندر از 2.5 به 8.5 میلیون تن (معادل 6 میلیون تن) است که در سال 86 شروع  و در سال 96 به بهره برداری رسید و توسط دکتر روحانی؛ رییس جمهوری افتتاح شد و شامل 450 هزار TEU کانتینری و 1650 هزار تن کالای فله است.

ساخت موج‌شکن‌های کوچک چند منظوره

موضوع ساخت و واگذاری موج‌شکن‌های کوچک چند منظوره با هدف بهره مندی مردم عزیز کشورمان در سواحل جنوبی در دستور کار این سازمان قرار گرفت و با تلاش صورت گرفته به تعداد 49 موج‌شکن ساخته شد که از این تعداد، 30  مورد به سازمان شیلات و سه مورد به نیروی دریایی سپاه و 2 مورد به نیروی دریایی ارتش واگذار شده است و تعداد 14 مورد نیز در اختیار سازمان بنادرودریانوردی قرار دارد.

عملیات و بهره­برداری از بنادر

در خصوص میزان عملیات و بهره‌برداری از بنادر نیز باید خاطرنشان کرد که افزایش 10 برابری عملیات تخلیه و بارگیری کالای نفتی و غیر نفتی از 5.15 میلیون تن در سال 1357 به بیش از 156  میلیون تن در سال 1396، افزایش هفت برابری تخلیه و بارگیری کالای غیر نفتی از 5.15 میلیون تن در سال 1357 به بیش از 108 میلیون تن در سال 1396، افزایش 53 برابری تخلیه و بارگیری کانتینری از 58 هزارTEU در سال 1357 به بیش از سه  میلیونTEU  در سال 1396 و افزایش 70 برابری عملکرد مسافری بنادر از 300 هزار نفردر سال 1357 به 21 میلیون نفر در سال 1396 طی این سال‌ها مدنظر قرار گرفته است.

 جدول مقایسه عملکرد 40 ساله ظرفیت¬سازی بنادر

 مقایسه عملکرد 40 ساله عملیات حمل و نقل دریایی

 توسعه ناوگان دریایی

افزایش 12 برابری ظرفیت ناوگان دریایی تجاری از 525 هزارتن به 6250 هزارتن، افزایش 14 برابری ظرفیت ناوگان نفتی از 1 میلیون تن به 14 میلیون تن و افزایش 8500 برابری ظرفیت ناوگان مسافری استاندارد از رقم صفر صندلی به رقم 8500 صندلی را می توان از عمده موارد توسعه در بخش ناوگان دریایی قلمداد کرد.

مقایسه عملکرد 40 ساله ناوگان حمل و نقل دریایی

 

ارتقا جایگاه و تعاملات بین المللی

طی این سال‌ها ارتقا جایگاه و تعاملات بین المللی سازمان بنادر و دریانوردی با عضویت در نهادها و مجامع گوناگون بین­المللی مرتبط با حمل و نقل دریایی به ویژه سازمان بین­المللی دریانوردی(IMO)، سازمان بین­المللی هیدروگرافی، انجمن بین­المللی چراغ­های دریایی، اتحادیه بین­المللی بنادر و لنگرگاه­ها، اتحادیه بین­المللی چراغ­های دریایی، انجمن بین­المللی زیرساخت­های حمل و نقل دریایی(پیانک)، راپمی و الحاق به تعداد 33 کنوانسیون و پروتکل‎ بین‌المللی دریانوردی در زمینه های کشتی، کالا، دریانوردان، مسافران و محیط زیست دریایی در دستور کار قرار گرفته است.

بخش خصوصی در کانون توجه سازمان بنادر و دریانوردی

حمایت از بخش خصوصی با اعطا تسهیلات وجوه اداره شده، جذب سرمایه‌گذاری بخش غیر دولتی و نیز واگذاری امور و فعالیت‌ها به بخش غیر دولتی مدنظر قرار گرفته است. تصویب اعطا 10239 میلیارد ریال تسهیلات وجوه اداره شده به بخش غیر دولتی برای اجرای تعداد 283 طرح شامل شناورهای تجاری وخدماتی، نفتی، مسافربری و تجهیزات بندری و طرح های سرمایه گذاری از دیگر مواردی است که در راستای حمایت از بخش خصوصی مدنظر قرار گرفته است. علاوه بر این جذب سرمایه­گذاری بخش غیر دولتی با سرمایه گذاری بخش خصوصی به میزان بیش از 103 هزار میلیارد ریال در قالب تعداد 320 قرارداد با عمده زمینه‌های سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی در سال جاری شامل مخازن نگهداری فرآورده های نفتی، انبارهای سرپوشیده و مکانیزه چند منظوره نگهداری کالا، دریافت و پردازش مواد زاید و نفتی حاصل از عملیات کشتی ها، سیلوی غلات و خطوط لوله انتقال فراورده های نفتی بوده است.

در ارستای واگذاری امور و فعالیت‌ها به بخش غیر دولتی نیز باید عنوان کرد که تا سال 1372 تقریبا تمامی فعالیت­های اصلی اپراتوری دریایی و بندری کاملا دولتی بود و پس این تاریخ به تدریج فعالیت­ها به بخش غیردولتی واگذار شد، به نحوی که تعداد شرکت‌های اپراتور فعال در بنادر در سال 57 صفر بود و در هیچ پایانه کالایی در بنادر فعالیت نمی کردند در حالی که هم اکنون تمامی پایانه های کالایی بنادر به تعداد 24 پایانه به 17 شرکت کارگزاری اپراتور بندری واگذار شده است.

تحول، توسعه و رونق حمل و نقل مسافری

در خصوص تحول، توسعه و رونق حمل و نقل مسافری در بخش بندر و پایانه مسافری؛ ساماندهی، بازسازی، توسعه و افزایش ظرفیت در پایانه‌های 17 بندر مسافری شامل بنادر شهید ذاکری، شهید حقانی، کیش، لنگه، لافت، شهید باهنر، پهل، هرمز و بهمن در استان هرمزگان، خرمشهر و آبادان در استان خوزستان، خارک، گناوه و بوشهر در استان بوشهر و ترکمن و گز در استان گلستان و چابهار  و نیز توسعه و نوسازی ناوگان مسافربری دریایی از محل وجوه اداره شده با ارائه تسهیلات بانکی کم بهره و مشارکت و سرمایه گذاری بخش غیردولتی با هدف بسط فعالیت‌های حمل و نقل و گردشگری دریایی که منجر به ایجاد ظرفیت بیش از  24 میلیون نفر مسافر دریایی مدنظر قرار گرفته است. در حوزه شناورهای مسافربری نیز تصویب اعطا 1580 میلیارد ریال تسهیلات وجوه اداره شده به بخش غیر دولتی برای ساخت تعداد 39 فروند شامل مسافربری با ظرفیت 4941 صندلی صورت پذیرفته است.

ایمنی، امنیت و حفظ محیط زیست دریایی

هم­اکنون کلیه بنادر کشور مجهز به تجهیزات پیشرفته مدیریت ترافیک دریایی (VTS) هستند و پروژه ملی سیستم جامع دریایی؛ به عنوان منحصر به فردترین سیستم جامع دریایی در سطح خاورمیانه بر اساس تلفیق دو ویژگی حاکمیتی امور دریایی و نیازهای عملیاتی  امور دریایی در بنادر کشور مدل سازی شده است و مجموعه ای از دوازده زیر سیستم است که تمامی عملیات و امور اجرایی را در حوزه امور دریایی در بنادر و سازمان مرکزی پوشش می دهد. این سامانه برای اولین بار در کشور با بهره گیری از طراحی سیستم‌های فرآیند محور و معماری سرویس گرا طراحی شده است و دارای ابعاد و دستاوردهای متعددی در سطوح مختلف می­باشد.

 

جستجو و نجات دریایی

در بخش جستجو و نجات دریایی وجود 7 مرکز اصلی جستجو و نجات در بنادر چابهار، عباس، بوشهر، امام خمینی، انزلی، توشهر، امیرآباد، 12 مرکز فرعی جستجو و نجات دریایی، 19 فروند شناور جستجو و نجات دریایی ( سار)،  4 فروند بالگرد اجاره ای جهت عملیات جستجو و نجات دریایی در بنادر چابهار، عباس، بوشهر، انزلی و امداد رسانی و نجات جان 492  نفر و ارایه  192 مورد خدمات پزشکی از مهم‌ترین مسائل قابل اشاره است. همچنین باید تاکید کرد که تعداد مرگ و میر ناشی از سوانح دریایی در سال کمتر از 10 نفر است، تعداد 10 فروند شناور سار در مرحله عقد قرارداد هستند، تعداد 2 فروند شناور سار بزرگ در حال ساخت است و تعداد یک فروند شناور سار مادر با قابلیت فرود بالگرد در حال ساخت است. در خصوص خارج سازی شناورها نیز باید اعلام کرد که در طول 6 سال گذشته از مجموع 343 فروند مغروقه شناسایی شده در آب های مجاور استان خوزستان، بوشهر و هرمزگان، 216 فروند خارج سازی و یا در حال خارج سازی است.

فناوری اطلاعات در بنادر

لازم به ذکر است که هوشمندسازی سازی فرآیندها، مکانیزاسیون و الکترونیکی کردن 90 درصد فرایندها و خدمات مرتبط با مشتریان و کسب رتبه دستگاه برتر در زمینه دولت الکترونیک در سال 1396 از مهم‌ترین دستاوردها در بخش فناوری اطلاعات است. در حوزه فناوری اطلاعات در بنادر کشور می‌توان به سامانه مدیریت اسناد و عملیات کالاهای متفرقه بنادر جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد، سامانه‌ای که به جهت رهگیری کالاهای متفرقه وارده به بنادر از لحاظ اسنادی و مالی طراحی گردیده است و  یکی از گام‌های اساسی در هوشمند سازی بنادر و ایجاد بستر دولت الکترونیک در بنادر تلقی می‌شود. سامانه نرم افزاری عملیات کانتینری در بنادر نیز سامانه جیکامز بوده که طراحی اصلی آن برای کالاهای غیر کانتینری است اما ماژول کانتینر جهت کانتینرهای وارده از طریق کشتی های غیر کانتینری در آن تعبیه شده است. نرم افزار اصلی در ترمینال های کانتینری، نرم افزار  CCSاست و کارکرد اصلی آن مشابه نرم افزار جیکامز بوده با این تفاوت که هزینه های مترتب بر کانتینر مستقیما از شرکت‌های کشتیرانی دریافت می شود.

کلام پایانی...

با سرمایه گذاری در بنادر ایران از رقابت تنگاتنگ با کشورهای منطقه جا نمی مانیم و می توانیم پا به پای کشورهای همسایه از پتانسیل بنادر کشورمان به بهترین شکل بهره ببریم. خوشبختانه این موضوع در برنامه ششم توسعه نیز به صراحت گنجانده شده است. از دولت و دستگاه های ذیربط خواسته شده نسبت به توسعه بنادر و سواحل اقدام جدی تری صورت گیرد و برنامه های جامعی را تدوین و اجرایی کنند، ضمن اینکه طبق قانون احکام دائمی و بودجه سنواتی از سرمایه گذاری در بنادر حمایت خاصی شده است.

نقطه عطف دستیابی به این اهداف، ایجاد فرصت های سرمایه گذاری در بنادر کشورمان است که خوشبختانه از سوی سازمان بنادر و دریانوردی با جدیت در حال اجرا و پیگیری است؛ در واقع با اجرایی شدن این سیاست از سوی سازمان بنادر و همچنین حمایت های لازم از سوی مسولان می توان شاهد جذب و حضور سرمایه گذاران داخلی و خارجی و استقرار و راه اندازی واحدهای صنعتی در مناطق بندری کشور بود و با سرمایه گذاری هر چه بیشتر در بنادر کشور می توان ضمن بهره مندی از تجهیزات تخلیه و بارگیری، موجبات ارتقای کارآمدی و کاربری پروسه انتقال و جابجایی کالاها را هم فراهم کرد.